Zagrożenia bezpieczeństwa operacji lotniczych z powodu potencjalnego ryzyka kolizji statków powietrznych z ptakami w FIR EPWW

Ptaki stanowią zagrożenie związane z ryzykiem kolizji ze statkami powietrznymi. Skutki zderzenia będą zależne zarówno od prędkości statku powietrznego jak i masy ptaka. Jednak nawet przy małej prędkości lotu statku powietrznego w przypadku zderzenia z ptakami o dużej masie, skutki kolizji mogą być bardzo niebezpieczne. 

Ptaki z najwyższych grup ryzyka to: gęsi, żurawie, bociany, kormorany, orły, ale także mniejsze gatunki (kaczki, gołębie, mewy), zwłaszcza, jeżeli występują w dużych stadach na trasach przelotu statków powietrznych.

Większość (ok. 90%) kolizji statków powietrznych z ptakami występuje na wysokości do 1500 FT AGL. Na wysokości powyżej 10000 FT kolizje są stanowią nieliczne wyjątki Szczególnie duże ryzyko kolizji dotyczy obszarów tzw. szlaków migracyjnych oraz rejonów znacznych koncentracji ptaków (na obszarach zimowisk, żerowisk oraz noclegowisk).

W przypadku kolizji statku powietrznego z ptakami lub innymi zwierzętami, należy każdorazowo wypełnić formularz zgłoszenia kolizji (patrz ENR 1.14.1-2 BIRD STRIKE REPORTING FORM), nawet, jeśli ślad po kolizji został zauważony dopiero w trakcie przeglądu statku powietrznego czy też znaleziono szczątki ptaków podczas sprawdzania stanu nawierzchni lotniskowych. Wypełniając standardowy formularz zgłoszenia niezwykle istotne jest wskazanie okoliczności zdarzenia (wysokości, prędkości) oraz (jeśli to możliwe) określenie gatunku ptaka. 

Miejsca koncentracji ptaków i obszary fauny wrażliwej na ruch lotniczy

W tabeli 1 oraz na mapie 2 wyszczególniono obszary o szczególnym znaczeniu z uwagi na podwyższone ryzyko poważnych kolizji (znaczące koncentracje ptaków o dużej biomasie jak gęsi, kaczki, mewy, bociany), a także te związane z występowaniem fauny wrażliwej na ruch lotniczy. Są to obszary istotne dla najważniejszych z punktu widzenia ochrony gatunkowej ptaków w Polsce (ptaki wodno-błotne – siewki, mewy, rybitwy oraz szponiaste, głównie orlik krzykliwy, bielik i orzeł przedni).

Obszary największych koncentracji ptaków. 

W okresie wiosennym są to przede wszystkim tereny wschodniej i północnej Polski. Największe skupiska ptaków występują w rejonach doliny Biebrzy (1) i Narwi (2) oraz dolnego odcinka Odry i ujścia Warty (3) oraz rejon Zalewu Szczecińskiego (4). Koncentracje gęsi i kaczek w każdym z tych rejonów mogą okresowo znacznie przekraczać 100 tys. ptaków.

W okresie jesiennym poza rejonem korytarza migracyjnego wzdłuż wybrzeża Bałtyku (3.2, większe skupiska ptaków występują w okolicach zbiorników retencyjnych (7, 8) i niektórych kompleksów stawów hodowlanych w głębi lądu (9, 10, 11). Koncentracje ptaków (głównie gęsi, kaczek, siewkowych, mew) mogą w tych rejonach znacznie przekraczać 20 tys. osobników. 

W okresie zimowym poza wybrzeżem Bałtyku występowanie dużych koncentracji ptaków uzależnione jest od lokalizacji niezamarzniętych zbiorników wodnych. W łagodniejsze zimy koncentracje gęsi i kaczek np. na zbiornikach zaporowych, kompleksach stawów hodowlanych również mogą przekraczać 20 tys. osobników.

W pasie wzdłuż wybrzeża Bałtyku w okresie „jesienno-zimowo-wiosennym” (od października do kwietnia), duże koncentracje ptaków występują przede wszystkim w rejonie Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego (40-70 tysięcy głównie kaczek) oraz w rejonie Zalewu Szczecińskiego (liczebności głównie kaczek mogą sięgać tu nawet 200 tysięcy). Natomiast bardzo licznie zimujące kaczki na otwartym morzu, mimo skupisk o znacznej liczebności stanowią znacznie mniejsze zagrożenie, ponieważ zazwyczaj występują w bardzo dużym rozproszeniu.

Na większości składowisk odpadów komunalnych w okresie od listopada do marca występują duże stada mew i krukowatych. Na wysypiskach w okolicach Gdańska, Gdyni, Goleniowa, Świnoujścia mogą przekraczać 5000 osobników. Stada tych ptaków regularnie przelatują pomiędzy wysypiskami, a noclegowiskami w miastach (krukowate) lub w rejonach portów, rzek i zbiorników wodnych (mewy). Nas wskazanymi rejonami pomimo, że największe koncentracje ptaków występują w okresie od jesieni do wiosny, należałoby utrzymać zalecaną wysokość przelotu również w okresie letnim.

Obszary fauny wrażliwej na negatywne oddziaływanie lotnictwa. 

Najważniejsze, zarówno pod względem ochrony gatunkowej, jak i pod względem potencjalnego ryzyka kolizji ze statkami powietrznymi obszary gniazdowania obejmują: dla ptaków wodno-błotnych (kaczki, siewki, rybitwy, chruściele), przede wszystkim rejony wzdłuż rzek Biebrzy i Narwi (1, 2) oraz dla szponiastych (bielik, orlik krzykliwy, orzeł przedni) również doliny Biebrzy i Narwi i przede wszystkim  największe kompleksy leśne Warmii i Mazur, Podlasia (12) oraz Karpat (13).

  

Najważniejsze, zarówno pod względem ochrony gatunkowej, jak i pod względem potencjalnego ryzyka kolizji ze statkami powietrznymi obszary gniazdowania bociana białego obejmują przede wszystkim rejon Polski północno-wschodniej i wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Natura 2000 Ostoja Warmińska (23). Należy jednak podkreślić, że na większości obszaru Polski na wschód od Wisły zagęszczenie lęgowych bocianów przekracza 40 par/100 km².

Migracje

Okresy migracji ptaków (wiosennej i jesiennej) nad Polską są rozciągnięte na większą część roku. Najbardziej intensywna migracja ptaków występuje wzdłuż wybrzeża Bałtyku, gdzie zlokalizowane są również miejsca bardzo dużych koncentracji ptaków. Nad pozostałym obszarem Polski migracja ptaków odbywa się przede wszystkim tzw. szerokim frontem, a jej charakter (wysokości, natężenie i dynamika) zależy w głównej mierze od warunków pogodowych (wiatry, zachmurzenie). Przy dobrej pogodzie i termice, ptaki lecą na większych wysokościach. Układ tras migracji ptaków nad Polską jest bardzo złożony. Nad terytorium Polski krzyżują się trzy duże szlaki migracyjne: szlak atlantycki (wyraźny korytarz migracyjny wzdłuż wybrzeża) przez Hiszpanię do Afryki (kierunek NE-W), szlak alpejski przez rejon Włoch do Afryki (kierunek N-SW) oraz szlak bliskowschodni przez Turcję, Izrael do Afryki (N-SE), a także dalej na wschód do Indii. 

Wzdłuż wybrzeża Bałtyku przebiega atlantycki szlak migracji ptaków. Szacuje się, że wiosną i jesienią każdego roku przelatuje tędy ponad 100 mln ptaków. Szerokość pasa strumienia migracyjnego zależy od warunków pogodowych, jednak należy przyjąć, że zachodzi przede wszystkim w pasie do ok. 3 km od linii brzegowej. Szczególne skumulowanie migracji ma miejsce nad Półwyspem Helskim, Mierzeją Wiślaną oraz na mierzejach środkowego wybrzeża (Gardno, Łebsko). Nad pozostałym obszarem Polski migracja jesienna jest mniej intensywna, ptaki lecą szerokim frontem. Migracja dzienna jest intensywniejsza na mniejszych wysokościach (poniżej 3000 ft AGL), nocna zaś występuje na większych wysokościach (nawet powyżej 10000 ft AGL) i w większym rozproszeniu, obejmując szerszy obszar. Często ptaki wodne (kaczki, mewy, siewki) liczniej lecą na niskich pułapach wzdłuż doliny Wisły.

Migracja wiosenna. Okres wiosennych migracji ptaków rozpoczyna się w marcu i może trwać do czerwca. Nad obszarami półwyspu helskiego oraz Mierzei Wiślanej w kwietniu i maju dziennie może przelatywać nawet kilkadziesiąt tysięcy ptaków na godzinę. Są to w większość drobne ptaki, (ale również gołębie, krukowate, kaczki) lecące na wysokościach do ok. 1000 ft AGL. Na wodach Zalewu Szczecińskiego i       w rejonie Zatoki Gdańskiej, we wczesnym okresie migracji (marzec) koncentracje kaczek mogą przekraczać 100 tys. osobników. Nad pozostałym obszarem Polski migracja ptaków nie jest już tak intensywna. Jednak regularne koncentracje gęsi na obszarze dolin Biebrzy oraz Narwi, rozlewisk Warty i Odry mogą okresowo przekraczać 100 tys. ptaków. Większe koncentracje ptaków wodno-błotnych (kaczki, siewki, mewy) mogą występować również wzdłuż doliny Wisły oraz innych większych rzek (Odra, Warta, Noteć).

Migracja jesienna. Okres jesiennych migracji ptaków rozpoczyna się już w lipcu i trwa do listopada. Przelot ptaków jest szczególnie intensywny nad obszarami Mierzei Wiślanej od września do listopada. Dziennie notuje się tu dziesiątki tysięcy głównie drobnych ptaków, ale również mew, kaczek, gołębi, krukowatych, szponiastych. Część gatunków, np. gęsi przemieszcza się z północy na południe na wysokościach do ok. 2000 ft AGL, niezależnie od przebiegu linii brzegowej. Jesienne koncentracje bocianów mogą przekraczać 100 osobników. W pasie środkowego wybrzeża Bałtyku skupiska żurawi mogą liczyć nawet kilka tysięcy ptaków. Znaczne koncentracje gęsi, kaczek, mew występują przede wszystkim na Zalewie Wiślanym, Szczecińskim i Zatoce Gdańskiej oraz na południu i zachodzie Polski w rejonach zbiorników retencyjnych i dużych kompleksów stawów rybnych (patrz 2.1.2). Najważniejsze z nich to zbiorniki zaporowe Dolnego Śląska (8), Jeziorsko (7), kompleksy stawów rybnych w dolinie Baryczy (9), rejony wzdłuż Odry na południe od Szczecina (3).

Zalecane wysokości lotu

Największe zagrożenia związane z ryzykiem kolizji statków powietrznych z ptakami mogą występować w rejonach obszarów o największych koncentracjach ptaków wodno-błotnych (gęsi, kaczki, mewy, siewki), wskazanych na mapie 2 Obszary te są ustawowo objęte programem ochrony ptaków w ramach europejskiej sieci Natura 2000. Z uwagi na bezpieczeństwo ruchu lotniczego nad terenami znacznych koncentracji ptaków, obszarami intensywnej migracji oraz najważniejszymi lęgowiskami awifauny wrażliwej na hałas, zaleca się minimalne wysokości lotu (ft AGL) nad danym obszarem wraz z jego najbliższym otoczeniem. Zalecany bezpieczny bufor otoczenia to odpowiednik wskazanej wysokości przelotu nad danym obszarem (zazwyczaj chodzi o wskazane obszary sieci Natura 2000 – patrz tabela 1):

• największych koncentracji gęsi i kaczek w dolinie Biebrz, Narwi, Dolnej Odry, w rejonie Zalewu Szczecińskiego – wysokość 3000 ft AGL. 
• znacznych koncentracji w okresie jesienno-zimowym – 1000 ft AGL 
• najważniejszych lęgowisk ptaków – 1000 ft AGL 
• korytarza migracyjnego wzdłuż wybrzeża Bałtyku (do ok 3000 m od linii brzegowej) w okresach migracji – 3000 ft AGL 
• największe wysypiska odpadów komunalnych (w odległości do 1000 m od podanych punktów referencyjnych) w okresie od listopada do marca – 2000 ft AGL

W obszarach ochrony ptaków włączonych do sieci Natura 2000 (Obszary Specjalnej Ochrony – OSO), a szczególnie w rejonach tych terenów wskazanych na mapie 6.1, zaleca się – w szczególności podczas startów i lądowań, możliwie jak najkrótsze przebywanie statków powietrznych w tych strefach, a następnie przeloty na pułapach poniżej 1000 ft AGL. Szczególnie w okresie migracji ryzyko kolizji z dużymi ptakami (gęsi, kaczki, mewy) nad większymi zbiornikami wodnymi może być znaczne. Wszystkie obszary chronione wskazane są na odpowiednich warstwach typu WMS (Web Map Service)  dostępnych na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska http://wms.gdos.gov.pl/geoserver/wms

Źródła danych: mapy obszarów chronionych w Polsce: http://wms.gdos.gov.pl/geoserver/wms, dane o występowaniu ptaków na obszarach sieci natura 2000: http://natura2000.gdos.gov.pl/datafiles/index/ dane Państwowego Monitoringu Środowiska: http://monitoringptakow.gios.gov.pl/200,baza_danych.html, informacje Komitetu Ochrony Orłów: http://www.koo.org.pl/, Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G. & Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie liczebność i zmiany. PTPP "pro Natura". Wrocław. Ławicki Ł. Guenzel S. (red.). 2012. Ostoje Ptaków w Polsce. Inwentaryzacja gatunków nielęgowych w sezonie 2011/2012. Eco-Expert, Szczecin. Guziak R, Jakubiec Z. (red.). 2006. Bocian biły Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. Pro Natura. Wrocław. Materiały dotyczące występowania ptaków publikowane w czasopiśmie Ornis Polonica

1. Tabela. 

Zalecane minimalne wysokości lotu (ft AGL)(WYS) nad obszarami istotnych koncentracji ptaków oraz terenów fauny wrażliwej na ruch lotniczy (lęgowiska ptaków*) w odpowiednich okresach roku. 

	Obszar, punkt	PT	Najważniejsze ptaki	Okresy	WYS
Znaczące koncentracje (nazwy i kody obszarów  europejskiej sieci Natura 2000)
1	Ostoja Biebrzańska  PLB200006, Bagno Wizna PLB200005, Przełomowa Dolin Narwi PLB200008, Ostoja Narwiańska PLH200024	AA	gęsi, kaczki, siewki	W	3000
2	Bagienna Dolina Narwi PLB200001, Dolina Górnej Narwi PLB200007	AA	gęsi, kaczki, siewki	W	3000
3	Dolina Dolnej Odry PLB320003, Jezioro Miedwie i okolice PLB320005, Ujście Warty PLC800001	AA	gęsi, kaczki, siewki	J,Z,W	3000
4	Zalew Szczeciński PLB320005, Zalew Kamień i Dziwna 320009, Delta Świny PLB320002	AA	kaczki, mewy	J,Z,W	3000
5	Zatoka Pucka PL220005, Ujście Wisły PLB220004,	A	kaczki, mewy	J,Z,W	1000
6	Zalew Wiślany PLB280010, Jezioro Drużno PLB280013	A	gęsi, kaczki	J,W	1000
7	Zbiornik Jeziorsko PLB100002	A	gęsi, kaczki	J	1000
8	Zbiornik Nyski PLB160002, Otmuchowski PLB160003, Turawski PLB160004, Mietkowski PLB020004	A	gęsi, kaczki	J,Z,W	1000
9	Dolina Baryczy PLB020001	A	gęsi, kaczki	J,Z,W	1000
10	Stawy Wielikąt i Las Tworkowski PLB240003	A	gęsi, kaczki	J,Z	1000
11	Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego PLB300001	A	gęsi, kaczki	J,W	1000
Obszary fauny wrażliwej na ruch lotniczy (nazwy i kody obszarów  europejskiej sieci Natura 2000)
1	Ostoja Biebrzańska, Bagno Wizna, Przełomowa Dolin Narwi, Ostoja Narwiańska	*	szponiaste, siewki, rybitwy	L	1000
2	Bagienna Dolina Narwi, Dolina Górnej Narwi	*	szponiaste, siewki, rybitwy	L	1000
12	Ostoja Warmińska PLB280015, Puszcza Piska PLB280008, Augustowska PLB200002, Knyszyńska PLB200003, Białowieska PLC200004	*	szponiaste, bociany	W,L	1000
13	Pogórze Przemyskie, Góry Słonne, Bieszczady PLC180003, Beskid Niski PLB180002,	*	szponiaste	W,L	1000
6	Zalew Wiślany, Jezioro Drużno	*	szponiaste, kaczki, rybitwy	W,L	1000
Składowiska odpadów komunalnych
14	Szadułki k. Gdańska,  N 54019’05 E 18032’30	B	mewy, krukowate	J,Z,W	2000
15	Łężyce k. Gdyni,  N 54031’30 E 18022’39	C	mewy, krukowate	J,Z,W	2000
16	Konin,  N 52016’28 E 18017’02	C	mewy, krukowate	J,Z,W	2000
17	Łubna k. Warszawy,  N 52001’52 E 21008’52	C	mewy, krukowate	J,Z,W	2000
18	Świnoujście,  N 53052’26 E 14018’48	C	mewy, krukowate	J,Z,W	2000

Wielkości koncentracji ptaków (PT)

AA - powyżej 100 tys. ptaków, A – 30-100 tys. ptaków, dla  składowisk odpadów: B – 10-30 tys. ptaków, C – 5-10 tys. ptaków

Przyjęte umowny podział roku na cztery okresy obejmujące następujące miesiące:

W – wiosna: III-V, L – lato: VI – VIII, J – jesień: IX-XI, Z – zima: XII-II

2. Mapa.

Migracje ptaków nad Polską, miejsca istotnych koncentracji ptaków, największe składowiska odpadów komunalnych (czerwone kwadraty) oraz obszary awifauny wrażliwej na hałas i ruch lotniczy (numeracja patrz tabela 1.). Poza pasem wybrzeża gdzie przebiega korytarz migracyjny (niebieski pas), na pozostałym obszarze migracja ptaków zachodzi szerokim frontem, generalnie na kierunkach południowo-wschodnich i południowo-zachodnich oraz południowych. Różowy pokazuje przybliżony obszar o największych zagęszczeniach par lęgowych bociana białego w wielu miejscach przekraczających 40 par/100 km². Zaznaczono porty lotnicze, stan na dzień: 12.01.2014

źródło: dr Michał Skakuj